9 Jun 2016

उपसर्गों के द्वारा शब्द निर्माण

प्रश्न- उपसर्ग किसे कहते हैं?
उत्तर- वे शब्दांश जो किसी शब्द के पहले जुड़कर नए शब्द का निर्माण करते हैं और उसके अर्थ मेँ विशेषता या परिवर्तन कर देते हैं, वे उपसर्ग कहलाते हैं| 
प्रश्न- हिद्नी भाषा में प्रयोग होने वाले उपसर्गों का विवेचन कीजिये |
उत्तर-  हिंदी भाषा में मुख्यत: पांच प्रकार के उपसर्ग प्रचलित हैं- 
१. संस्कृत के उपसर्ग २. हिद्नी के उपसर्ग ३. हिंदी के उपसर्गों की तरह प्रयोग होने वाले संस्कृत के शब्द ४. उर्दू के उपसर्ग ५. अंग्रेजी इसे उपसर्ग|

१. संस्कृत के उपसर्ग

उपसर्ग – अर्थ – उदाहरण
- निषेध, अभाव  - अगम, अधर्म, अज्ञान, अनीति, अखंड,अकाट्य, अबोध, अहल, असत्य |
- तक, पूर्ण, सहित, विपरीत - आकर्षक, आकार, आरोह, आजन्म, आक्रोश, आजीवन, आदान, आमुख, आकाश, आमरण, आक्रमण, आगमन, आहार, आयात,  आसार, आलेख, आभार, आधार, आगार, आश्रय, आगत।
अधि – ऊपर, समीपता, प्रधान, श्रेष्ठ – अधिकार, अधिपति, अधिनियम, अध्यक्ष, अधिकरण, अध्ययन, अधिगम, अधिकृत, अधिनायक, अधिभार, अधिशेष, अध्यादेश, अधीक्षण, अध्यापक, अधिग्रहण, अध्याय।
अति – अधिक – अत्यन्त, अतिरिक्त, अतिवृष्टि, अत्यधिक, अतिशय, अतिक्रमण, अतिशीघ्र, अत्याचार, अत्युक्ति, अत्यावश्यक, अत्यल्प, अतिसार, अतीव, अत्युत्तम ।
अनु – पीछे, समान, बाद में आने वाला – अनुभूति, अनुचर, अनुसार, अनुग्रह, अनुकूल, अनुकरण, अनुरूप, अनुशासन, अनुरोध, अनुमान, अनुकंपा, अनुगामी, अनुज, अनुबन्ध, अनुष्ठान, अनूदित, अनुप्रास, अनुराग, अनुभव, अनुदार, अनुदिन, अनुज्ञा, अनुवर्तन, अनुभार।
अप – बुरा, हीन – अपयश, अपकार, अपव्यय, अपहरण, अपमान, अपवाद, अपशब्द, अपकीर्ति, अपशिष्ट, अपवर्जन, अपेक्षा, अपकर्षण, अपघटन, अपभ्रंश।
अभि – सामने – अभिमान, अभियान, अभिमत, अभिनय, अभिनव, अभिवादन, अभियोग, अभिमन्यु, अभिज्ञान, अभियुक्त, अभिषेक, अभिनेता, अभिराम, अभिवृद्धि, अभिलाषा, अभीष्ट, अभ्यास, अभ्यांतर, अभ्युदय, अभिशाप।
अव – हीन, बुरा, नीचे  – अवगुण, अवतरण, अवतार, अवनति, अवरुद्ध, अवधारणा, अवशेष, अवसान, अवकाश, अवमूल्यन, अवसाद, अवलोकन, अवसर, अवचेतना, अवगत, अवज्ञा, अवस्था, अवमानना।
उत् – ऊपर, श्रेष्ठ, निकट – उत्कर्ष, उत्साह, उत्कण्ठा, उत्थान, उत्तम, उत्पन्न, उत्पत्ति, उत्पीड़न, उत्कृष्ट।
उप – समीप, गौण, छोटा – उपवन, उपदेश, उपमन्त्री, उपकार, उपनाम, उपनयन, उपस्थिति, उपन्यास, उपचार, उपयोग, उपमन्यु, उपराष्ट्रपति, उपकृत, उपहार, उपसंहार, उपलक्ष्य, उपहास, उपकुलपति, उपयुक्त, उपायुक्त, उपखण्ड, उपक्रम, उपग्रह, उपनगर ।
कु - बुरा, कठोर - कुकर्म, कुपुत्र, कुसंगति, कुख्यात|
दुर् – बुरा, कठिन, विपरीत – दुर्जन, दुर्दशा, दुर्लभ, दुराचार, दुराशा, दुराग्रह, दुर्भाग्य, दुर्योधन, दुर्गम, दुर्बल, दुर्गति, दुर्वासा, दुर्भिक्ष, दुर्गुण।
दुस् – बुरा, कठिन – दुस्साहस, दुष्कार्य, दुश्चरित्र, दुष्कर, दुश्चिन्ता, दुष्कर्म, दुस्साध्य।
नि – रहित, निषेध – निगम, निपुण, निवारण, निडर, निवास, निदान, निरोध, नियम, निबन्ध, निमग्न, निहित, निहत्था,  निवेश, निलंबन, निकम्मा, निवृत्त, निकाय, निधन।
निर् – रहित, नहीं – निर्लज्ज, निर्भय, निर्बल, निर्णय, निर्दोष, निरपराध, निराकार, निराहार, निर्धन, निराशा, निर्विघ्न, निर्दोष, निर्गुण, निरभिमान, निर्वाह, निर्जन, निर्यात, निर्दयी, निर्मल, निर्भीक, निर्माता, निर्वाचन, निर्विरोध, निरर्थक, निरस्त, निर्निमेष, निर्भय।
निस् – रहित, नहीं  – निश्चल, निश्चय, निस्सन्देह, निश्छल, निष्काम, निस्संकोच, निस्स्वार्थ, निस्तारण, निष्कपट, निष्कासन।
परा – दशा, विपरीत – पराजय, पराभव, पराक्रम, परामर्श, पराधीन, परास्त, पराकाष्ठा।
परि – चारों ओर – परिणाम, परिवर्तन, परिश्रम, परिक्रमा, परिवार, परिपूर्ण, परिमार्जन, परिमाप, परिसर, परिणति, परिपक्व, परिचर्या, परिचर्चा, परिकल्पना, परिभ्रमण, पर्यावरण, परीक्षा, परिणय, परिग्रह, परिचय।
प्र – अधिक, आगे – प्रयत्न, प्रथम, प्रबल, प्रताप, प्रहार, प्रभाव, प्रकार, प्रदान, प्रयोग, प्रचार, प्रक्रिया, प्रवाह, प्रपंच, प्रगति, प्रदर्शन, प्रलय, प्रमाण, प्रसिद्ध, प्रख्यात, प्रस्थान, प्रमेय, प्रवेश, प्रलाप, प्रज्वलित, प्रमोद, प्रकाश, प्रदीप, प्राचार्य।
प्रति – सामने, प्रत्येक, विरुद्ध – प्रतिहिंसा, प्रतिध्वनि, प्रतिवाद, प्रतिरूप, प्रतिदिन, प्रतिनिधि, प्रतिपक्ष, प्रतिकूल, प्रतिक्षण, प्रतिमास, प्रतिरोध, प्रतिलिपि, प्रतिमान, प्रत्यावर्तन, प्रतिमा, प्रतिष्ठा, प्रतिभा, प्रतीक्षा।
वि – विशिष्ट, अभाव, भिन्न – वियोग, विभाग, विनाश, विज्ञान, विजय, विदेश, विकृत, विकट, विपक्ष, विचार, विशेष, विराम, विकल, विमल, विरोध, विकास, विमान, विख्यात, विलोम, विवाद, विवाह।
स्व- अपना - स्वराज्य, स्वतंत्र, स्वच्छंद |
सम् – सम्पूर्ण, उत्तम, संयोग – संग्राम, संहार, संसार, सम्मान, संतोष, संभव, संयोग, संकल्प, संचय, संगम, संगति, सम्बोधन, समीक्षा,  संवाद, संपत्ति, समाचार, समुचित, समर्थ, सन्देह, संविधान, संचालन, समर्पण, संक्षेप, संशय, सम्पर्क, संयम, सम्बन्ध,  समग्र।
सु – अच्छा  – सुलेख, सुकवि, सुशिक्षित, सुयश, सुपुत्र, सुयोग, सुगन्ध, सुगति, सुबोध, सुकन्या, सुफल, सुकाल, सुकर्म, सुगम, सुकर, सुलभ, सुमन, सुशील, सुविचार, सुदृढ़, सुनैना, सुरक्षा, सुमति, सुलक्षणा, सुचारु, सुपुत्री।

२. हिन्दी के उपसर्ग

उपसर्ग – अर्थ – उदाहरण
– अभाव, निषेध – अलग, अमोल, अचेत, अज्ञान, अमर, अभाव, अथाह, असाध्य, अकाट्य, अटल, अछूत, अभागा, अमर्त्य, अधर्म, अकाल, अतुल, अरुचि, अवैतनिक, अक्षत, अजीर्ण, अपथ्य, अजर, अनाम, अजन्मा, अकारण, अहित, अहर्ता।
अन – अभाव, निषेध – अन्याय, अनपढ़, अनजान, अनबन, अनमोल, अनमेल, अनसुनी, अनकही, अनहोनी, अनदेखी, अनमना, अनचाहा, अनसुना।
अध – आधा – अधपका, अधमरा, अधजला, अधखिला, अधकचरा।
उन – एक कम – उन्नीस, उनतीस, उनतालीस, उनचास, उनसठ, उनहत्तर, उनासी।
– हीन, निषेध – औगुण, औसर, औघड़, औघट, औरस, औढर ।
– बुरा – कपूत, कलंक, कठोर, कसूर, कगार, कचरा।
कु – बुरा, बुराई  –  कुपात्र, कुरूप, कुकर्म, कुख्यात, कुमार्ग, कुपथ, कुमति, कुकृत्य,  कुसंग, कुसंगति, कुमाता, कुचाल, कुचक्र, कुरीति, कुप्रबन्ध।
चौ – चार – चौराहा, चौपाल, चौपड़, चौमासा, चौपाया, चौरंगा, चौसर, चौपाई, चौमुखा, चौकोर, चौगुना, चौबीस, चौखट, चौतरफा।
ति – तीन – तिराहा, तिकोना, तिरंगा, तिपाई, तिमाही, तिगुनी, तिकड़ी।
दु – बुरा, दो – दुबला, दुश्चरित्र, दुरंगा, दुलती, दुनाली, दुराहा, दुकाल, दुभाषिया, दुशाला, दुपहिया।
न- अभाव - नपूता,  नपूती |
नि – अभाव, निषेध – निकम्मा, निहत्था, निठल्ला, निडर, निवास, निदान।
पर – अधिक, आगे, दूसरा – परनाला, परपोता, परदादा, परकाज, परदेश, परकोटा, परहित, परदेसी, परजीवी, परपुरुष, परनिंदा, पराधीन, परोपकार।
बहु – ज्यादा – बहुमूल्य, बहुवचन, बहुमत, बहुधा, बहुभुज, बहुब्रीहि।
भर – पूरा, ठीक – भरपेट, भरपूर, भरकम, भरसक, भरतार, भरमार, भरपाई।
– अच्छा, सहित – सहर्ष, सजातीय, सपूत, सफल, सबल, सजग, सचेत, सकाम, ससम्मान, सप्रेम, सरस, सघन, सजीव, सजग, सकुशल।
सम – समान – समतल, समदर्शी, समकक्ष, समकोण, समबाहु, समरस, समकालीन, समवर्ती।

अगली किश्त के लिए यहाँ क्लिक करें

Share this

Tag :